Nicola Sabbattini werkte in de eerste helft van de zeventiende eeuw als architekt, toneelontwerper en machinist aan het hof van Urbino en later in Pesaro, waar hij het Teatro del Sol inrichtte. Hij schreef een handboek voor toneeltechnici,. Dit boek geeft een uitstekend inzicht in de wijze waarop renaissance ontwerpers hun technische problemen overwonnen. 

Hoofdstuk XXXIX: Hoe de lampen op het toneel geplaatst moeten worden. 

Bij het plaatsen van de lampen op het toneel moet men verschillende zaken in het oog houden. Zij moeten zo geplaatst worden dat ze niet hinderen bij het wisselen van het toneel en het gebruik van machinerieën. Zij mogen ook niet kunnen vallen, vooral de olielampen niet, tengevolge van de trillingen die veroorzaakt worden door de Moriscodansen 1). Want dit is een van de dingen die het aanzien van de toneelmeester kunnen schaden. 
Ten eerste moet er dus een aantal goede olielampen gehangen worden achter het festoen en het wapenschild, die gewoonlijk bovenop de voorste rand van de hemel geplaatst zijn. Deze prosceniumlichten, die de toeschouwers niet kunnen zien, zullen de gehele hemel verlichten en prachtige effecten opleveren. Andere olielampen worden achter de coulissen geplaatst maar ver genoeg van het toneel zodat ze niet door de toeschouwers gezien kunnen worden en zo dat ze het verkeer op het toneel niet hinderen. Maar er zijn nog meer lichten nodig, olielampen en kaarsen (de laatste hebben de voorkeur). Hiervoor moeten balken van de juiste dikte gekozen worden die lang genoeg zijn om van de vloer van de zaal tot aan de onderste rand van de coulissen te reiken. 

1) Moriscodansen zijn volksdansen voor mannen met een pantomime-achtig karakter. Ze waren zeer populair van de 15de-17de eeuw tijdens carnaval. De dansers waren verkleed als Moren en hadden belletjes aan hun kostuums. 

Uit: Nicola Sabbattini, Pratica di fabricar scene e machine ne' teatri, Boek I en II z, Ravenna 1638

Deze balken moeten goed aan de zaalvloer vastgemaakt worden met cement en door de toneelvloer steken. Hierbij moet er op gelet worden dat de openingen waar de balken doorheen gaan groot genoeg zijn, zodat de balken de vloer nergens raken. De bovenste uiteinden van de balken moeten stevig verbonden worden met de muur van het toneelgebouw door dwarsbalken. 
De lampen moeten bovenop de balken geplaatst worden, zoveel lichten als er nodig zijn, en men moet niet krenterig zijn in dit opzicht: want zij zullen als mijn advies opgevolgd wordt, stevig en veilig staan ondanks de trillingen van de toneelvloer die veroorzaakt worden door het springen en dansen. Achter iedere schoorsteen kan een licht geplaatst worden, maar alleen als er niet van decor gewisseld wordt. Het is gebruikelijk om een groot aantal lampen in een rij voetlichten te schikken. 

In dat geval moeten de lampen voor de toeschouwers verborgen worden door een plank die hoger is dan de toneelvloer. Maar het nadeel is groter dan het voordeel. Het is de bedoeling om het toneel lichter te maken, maar in feite wordt het donkerder. Ik heb dit bij verschillende gelegenheden ondervonden. De lampen moeten sterke pitten hebben als ze veel licht moeten geven. Maar als er grote pitten worden gekozen, zal er zo'n sterke rookontwikkeling ontstaan dat een soort mist het zicht van de toeschouwers zal belemmeren, die moeite zullen hebben om de kleine details op het toneel te onderscheiden. Daar komt nog de vieze reuk bij, die uit de lampen opstijgt, vooral als ze laag geplaatst worden. Het moet toegegeven worden dat de kostuums van de spelers en de Moriscodansers beter uitkomen, maar ook dat hun gezichten bleek en mager lijken, alsof zij zojuist ziek zijn geweest. Bovendien worden de acteurs en de dansers verblind door deze voetlichten. 

Boek II Hoofdstuk XLII: Hoe een deel van de hemel met wolken bedekt kan worden, te beginnen met een kleine wolk die groter en groter wordt en voortdurend van kleur verandert. 

Deze methode om een deel van de lucht met wolken te bedekken vind ik, hoewel het misschien moeilijk mag lijken, de mooiste en wonderbaarlijkste van allemaal. Tengevolge van het holle hemelgewelf kan het alleen in het middelste gedeelte van de lucht uitgevoerd worden. Om dit te bereiken moeten er acht of tien cylinders of houten rollen gemaakt worden, die ieder tenminste een diameter van 30 cm hebben (AB,CD). De lengte moet gelijk zijn aan de opening in het hemelgewelf waar de wolken moeten verschijnen. Aan het eind van iedere cylinder wordt een tandwiel (AB,CD) van 5 cm dikte geplaatst. 

De cylinders moeten met linnen overtrokken worden en zodanig op de vloer gelegd worden dat de een de ander raakt en dat ze in dezelfde volgorde liggen als ze in de lucht komen en zo dat ze goed beschilderd kunnen worden. Er is een zeer bedreven schilder voor nodig, want hij moet aan de ene zijde (A en D), de cylinders zo beschilderen dat ze passen in het deel van de lucht waarin ze geplaatst worden en aan de andere zijde (B en C) moeten de cylinders wolken vertonen, beginnend met een klein wolkje op de eerste cylinder, die in het achterste deel van de lucht geplaatst wordt. Op de andere cylinders worden de wolken steeds groter en ze veranderen op een natuurlijke manier van kleur. 

Nadat de schilder zijn werk gedaan heeft, worden de cylinders in de opening van het hemelgewelf geplaatst, zó dat ze gemakkelijk om hun assen kunnen draaien (G,H). Deze kunnen op twee balken rusten (EF) die aan weerszijden boven de hemel geplaatst zijn. In de lengte boven de tandwielen wordt een houten sleuf geplaatst (IKLM). Deze moet goed glad zijn en sterk, iets breder dan de dikte van de tandwielen en moet tenminste 10 cm diep uitgehold zijn. In deze sleuf moet een glijdende houten strip gemaakt worden met tanden die passen in de wielen van de cylinders. Het schuiven van de strip veroorzaakt een gelijke draaiing van de cylinderwielen. Deze houten latten met tanden moeten langer zijn dan de sleuf en een beetje breder dan de cylinderwielen en zo gemaakt dat door hun lengte een bepaald deel van de lucht met wolken bedekt kan worden en weer op kan klaren. 

Om dit effect te verkrijgen moeten vier mannen boven de hemel geplaatst worden bij P en Q, twee met hun gezicht naar de lucht en twee aan de andere kant, die de uiteinden van de voornoemde schuiflatten vasthouden. Als de wolken moeten verschijnen, moeten de twee mannen die naar het publiek gericht zijn (bij P bijvoorbeeld) langzaam de schuiflatten naar zich toe trekken (naar R bijvoorbeeld). Tegelijkertijd worden die delen van de cylinder onthuld die met wolken beschilderd zijn (B,C) .... Om de cylinders weer in hun eerste stand terug te krijgen moeten de mannen aan de overzijde (in Q) de schuiflatten in hun oorspronkelijke stand terug trekken. 
Als men echter de illusie wil wekken dat de wolken verdwijnen terwijl zij naar voren bewegen, dan moeten de twee mannen die eerst de schuiflatten bewogen, door-trekken (naar S) tot de cylinders een volledig omwenteling hebben gemaakt. ..

Schema van Sabbattini voor het mechanisme om bewegende wolken te suggereren

Laatste wijziging: woensdag, 22 oktober 2014, 11:17