Christian Boltanski

Verontrust door de gedachte hoe weinig er eigenlijk overblijft als iemand er niet meer is, houdt Boltanski zich bezig met de reconstructie van het verleden, van zichzelf en van anderen. Daarbij doet het er voor hem nauwelijks toe of deze herinneringen nu wel of niet op waarheid berusten.

Zijn eerste boek, Recherches et présentations de tout ce qui reste de mon enfance 1944,-1950 (Onderzoeksresultaten naar alles wat uit mijn kindertijd over is) werd geproduceerd in mei 1969 in Galerie Givaudan in een oplage van 150 stuks en verstuurd als mail art. Het was ook de eerste van vele pogingen om zijn jeugd te reconstrueren. Ogenschijnlijk autobiografisch en bijeengehouden met een plastic clip bevatte het 9 pagina's tellende boek kiekjes van familieuitjes, Boltanski's klassefoto uit 1951, foto's van zijn kinderbedje en een overhemd dat hij had gedragen en een aan flarden gescheurde bladzijde van een schoolopstel.

Uit: Cat. Christian Boltanski, Réconstitutions, 1990

De groteske houdingen en poses van zijn personages verwijzen niet specifiek naar zijn eigen vader en moeder maar parodiëren gevestigde, collectieve ideeën over het ouderschap. De onmiskenbaar geënsceneerde beeldenreeks biedt Boltanski de mogelijkheid om het vermeende waarheidsgehalte van de fotografie doelbwust te ondermijnen. Zo schildert hij in een andere versie van Saynètes comiques' lettelijk over de foto heen, waadoor het onderscheid tussen de schilderkunst en de fotografie en daaruit voortvloeiend tussen de kunst en het leven nog verder vervaagt. De buitengewoon overdreven houdingen van de personages in de Saynètes comiques' en de doelbewuste zelfspot doen denken aan het Jiddische theater en aan de traditonele klucht.

Theater weerspiegelt net als kunst de zeden en waarden van en bepaald tijdperk: een gegeven waarvan het hele oeuvre van Boltanski doortrokken is. Hij beoogt, zo zegt hij zelf, de mensen te laten huilen. Dit is een standpunt dat in de beeldende kunst niet vaak verwoord is maar dat doorgaans geassocieerd wordt met de beoefening van de dramatische kunst, in het bijzonder van de tragedie. Boltanski benadert met zijn kunst en zijn methodologie de nieuwe, ruimere definitie van theater als een uitdrukkingsmiddel dat de ritualistische oorsprong ontstijgt in het streven voor de mens 'een weg naar het inzicht' te zijn. Het spel tussen illusie en werkelijkheid, tussen schijn en waarheid, speelt een fundamentele rol in het drama en de dramatiek.

Een van Boltanski's valse bewijsstukken is de bekentenis dat hij in interviews vaak leugens vertelt. Deze onthulling wordt nog complexer wanneer men merkt dat Boltanski het griezelige vermogen bezit zich verbaal bijna letterlijk te herhalen. In de vele interviews van de afgelopen twintig jaar heeft hij, om zijn verhalen kracht bij te zetten, uitvoerig en in min of meer gelijke bewoordingen naar steeds dezelfde voorbeelden en metaforen verwezen. Het lijkt wel alsof hij door middel van een aantal zelfbedachte scenario's iets tracht te verbergen of te verhelen, bijna als in een misdaadfilm waar de rechercheur de getuige pas gaat verdenken wanneer diens verklaring bij herhaling op geen enkel punt afwijkt. (...)

'Ik wilde niet vastroesten in de rol van leugenaar. Ik wilde de mythe met spot en ironie teniet doen. Daarom veranderde ik op een goede dag van een prediker in een clown; dat was in de 'Saynètes comiques'. In feite betekende dit de eerste stap naar het ware kunstenaarschap. Ik vertelde de mensen dezelfde verhalen als voorheen, maar nu op een uiterst lachwekkende manier. Ik zei: wat ik jullie eerder verteld heb is onwaar, ook al is het in wezen waar. (...) Kunstenaars hebben maar heel weinig thema's: ze hebben het altijd over hetzelfde. Ik houd me bezig met dood en vergankelijkheid. Als mijn werk dus bijvoorbeeld over de kinderjaren gaat, dan is dat niet omdat die tijd me bijzonder interesseert, maar omdat toen een deel van ons is gestorven. Wij zijn dode kinderen. Wij dragen de lichamen van kinderen in ons mee. Als ik al geïnteresseerd zou zijn in kinderen, dan is dat omdat zij en wij dood zijn.'

'Kunstenaars zijn de laatste alchemisten. Zij kunnen het niets in goud veranderen. Hoe armoediger het materiaal, des te sterker zijn de emoties die het kunstwerk teweegbrengt.'(..) Een troosteloos textiellandschap strekt zich uit over de gehele oppervlakte van de galerie-etage:

'Het zijn de kleren van 'dode mensen', een anonieme massa, van kinderen misschien, die nu volwassen zijn, zodat hun jeugd, hun eerste levensfase al is gestorven. Dit materiaal heeft jaren op mijn atelier gelegen. Ik zocht een soort zolder waar sporen zijn achtergelaten. Kinderen zouden het heerlijk vinden om op deze ondergrond te spelen. Ik loop er graag overheen. Noem het een sadistisch genoegen. Maar als u niet weet waar het hierom gaat, als u hier niet om huilt, bent u dood van binnen.'

Boltanski was wèl verknocht geraakt aan die leugenachtig gereconstrueerde jeugd die in een koffertje naar exposities reisde (...), maar de zelfgemaakte Boltanski moest gerelativeerd worden, desnoods verdwijnen; het individuele diende het veld te ruimen voor het collectieve. Vanaf die tijd is ook de dualiteit steeds duidelijker op de voorgrond getreden: schuld en onschuld, spot en ernst, jodendom en katholicisme. 'Ik ben een filosoof die vragen stelt. Mijn werk is altijd dubbelzinnig, zodat de toeschouwer er het zijne uit kan halen. De laatste tijd knip ik foto's van lijken uit oude Spaanse kranten. Elke dag stond er wel een slachtoffer van een moordenaar in. Eerst zien we hem of haar levend en lachend afgebeeld, daarnaast staat het lijk, dezelfde persoon als het slachtoffer. Alles hangt af van de omstandigheden die een mens tot dader of slachtoffer maken. Een oude, hulpeloze man die ik nu in Duitsland zie lopen, kan een fervente nazi zijn geweest. Je weet het niet, gezichten misleiden.' De laatste jaren heeft de 'atheist' Boltanski zijn installaties, 'Monuments', een religieus karakter gegeven.