Edward Kienholz

Hoewel Kienholz soms tot de pop-art wordt gerekend, staat zijn werk er in feite heel ver van af. door de weinig 'cleane' manier van werken en door de kritische strekking ervan. De assemblages waarin hij ook vaak licht, geluiden en geur verwerkt, noemt hij 'tableaus' naar aanleiding van het begrip tableau vivant. Hierin beeldt hij bij voorkeur de benepenheid, banaliteit en gruwelijkheid uit die hij in de maatschappij aantreft. In onderstaand fragment doet hij recht aan het grote aandeel dat zijn vrouw Nancy in zijn werk heeft.

Toen ik als kunstenaar begon was mijn achtergrond als volgt: Ik kwam van het platteland, had wat vaardigheid in het werken met mijn handen en slechts een bescheiden kennis van hoe de wereld in elkaar steekt. Nancy's achtergrond was als volgt: verslaggeefster bij de rechtbank, maar ze nam een gevoelig oog en een van nature creatieve belangstelling mee. Ze heeft de afgelopen 9 jaar met mij samengewerkt, we hebben ideeën uitgewisseld, samen beslissingen genomen, figuren beschilderd, het huishouden gedaan, catalogi ontworpen en ze heeft ondertussen ook nog eens een compleet chronologisch fotoarchief bijgehouden. Mijn leven en mijn kunst zijn ongelooflijk verrijkt en beter geworden door Nancy's aanwezigheid en ik wens dat feit hier, al is het laat, bekend te maken.

Uit: E. Kienholz, Voorwoord tent. cat. The Kienholz Woman. Galerie Maecht, Zürich 1981

Roxy's dateert van 1961 en is daarmee een vroeg voorbeeld van een complete environment.

Het tableau neemt deze maand de hele bovenverdieping in beslag van de lola galerie. Als je naar boven loopt hoor je een jukebox een krassende 78 toeren-plaat spelen, een bekende song die populair was in de jaren veertig. De ruimte die je binnengaat is het toppunt van smerigheid: verspreid op de tafels liggen enkele vergeelde filmtijdschriften uit 1943, aan de muur hangt een groezelige kalender van juni 1943. Het gedateerde meubilair, de vele rommeltjes, de huiselijke trekjes, de foto van generaal Mac Arthur, het legerjasje, alles draagt bij aan de overtuigende werkelijkheid van het tafereel. In het midden van de eerste kamer bevindt zich Roxy, de madam van dit krankzinnige huis dat bijna een thuis is.

Ze is slechts voor de helft een etalagepop en tot aan haar tanden, de tanden van de glurende, wellustige schedel van een dier, gekleed. Haar meisjes zijn al net zo, incomplete en gedeformeerde onderdelen van winkelpoppen, soms gekleed, soms naakt en gecombineerd met verschillende surrealistische objecten. Eén ligt achterover op een ouderwetse naai-machine; er groeit een roos uit haar nek en een rat kruipt uit haar ontblote borst. De lichamen zijn bevlekt en bestreken met verf die, wat de kleur ook is, altijd als bloed overkomt. Het is absoluut niet grappig bedoeld. (...)
Kienholz heeft een volkomen overtuigend environment gemaakt, een die de aandacht vraagt en krijgt en een blijvende indruk op de beschouwer achterlaat. Ik heb nogal tegenstrijdige gevoelens over wat hij doet. Aan de ene kant ben ik onder de indruk van de levendige ervaring en aan de andere kant verdenk ik hem van een truc die die reactie afdwingt. Het is tenslotte volslagen onmogelijk niet te reageren op de verminking van het menselijk lichaam. (...)

Onder het beschaafde oppervlak van onze georganiseerde samenleving heerst een onderhuidse, onvoorstelbare wreedheid, sadisme en geweld - de aardige jongen uit Kansas die zijn familie overhoop schiet, de zinloze verkrachtingen en knokpartijen- die in de kranten de meeste plaats innemen naast de reclame. Hier haalt Kienholz zijn inspiratie vandaan, niet zozeer als een door de zonde geobsedeerde moralist, maar als journalist of schrijver zo men wil. (...)
De beelden zijn schokkend, wreed en effectief; we worden gegrepen door de kracht van de beschrijving. Maar is beschrijven de voornaamste rol van de beeldende kunsten? Alle attributen om de juiste tijd en plaats aan te geven zijn niet specifiek visuele, maar literaire middelen. Kienholz heeft duidelijk iets te vertellen. Waarom heeft hij toch gekozen voor een visuele en niet voor een verbale expressie? Ik denk omdat onze meest getalenteerde jongeren tegenwoordig meer aangetrokken worden door de beeldende kunsten dan door de literatuur. Ze persen dan vaak een in wezen literair idee in een visuele context. Het lijkt wel of al onze zintuigen, uitgezonderd het zien, verzwakt zijn. De dingen gebeuren zo snel, we hebben geen tijd om ons als lezer of schrijvers aan boeken te wijden. Alleen het visuele beeld kan in zijn geheel en onmiddellijk in elk detail worden geassimileerd.

De volgende teksten maakte Kienholz' vrouw Nancy pas vele jaren later voor een tentoonstelling. Toch geven ze de bedoeling heel direct weer.

Een dame met de naam Zoa

Zoa is de thuisloze hoer, de zwerfster, de uitgestotene. Haar lichaam is gemaakt van een automaat uit de jaren twintig. Als een munt in de gleuf wordt gestopt kan de toeschouwer de deur van de doos openmaken (symbolisch voor seks). Het binnenste van de doos is zoals je zou verwachten, behalve dat de wanden zijn bekleed met plaatjes van ongeboren kinderen. Je zou denken dat Zoa een verlaten vrouw is, gehard in de seks, maar de prothese aan de rechtervoet en het poppengezicht geven haar toch iets menselijks. (...) Pas na het maken van het volgende hoertje Fifi besloot Ed om nog wat meubelstukken op te kopen en er met nog wat meer meisjes een heel bordeel van te maken. Zo begon hij aan de feitelijke constructie van zijn eerste environment: Roxys.

Edward Kienholz, De madam

Edward Kienholz, Juffrouw Cherry Delight

Lieve zus

Hoe gaat het met je? Met ons goed, behalve mam die nog steeds aanvallen van duizeligheid heeft. Pap heeft de oogst binnen, maar hij zegt dat het er niet erg goed uitziet dit jaar, met de droge periode en zo. Trouwens, pap zei je te bedanken voor die 20 dollar, die goed van pas kwamen. Pap zegt dat je wel een verdomd goeie baan moet hebben om zo'n bedrag aan geld over te hebben. Ik moet deze herfst weer naar school, dit wordt mijn laatste jaar en daarna kan ik misschien naar de stad komen en ook een goeie baan krijgen. Wat dacht je? Verder is alles hier hetzelfde. De schuur van Fulton ging plat in een storm en afgelopen week kreeg de koe van Guthmiller twee kalfjes. Het is hier zo vervelend en saai. Kon ik maar daar bij jou zijn en zien wat er allemaal te zien valt. Carl Rathburn vroeg weer naar jou en wilde weten wanneer je naar huis kwam en dus zei ik tegen hem, goh, wat zou dat een mooie dag zijn. Ik moet nu stoppen en mam helpen met het huishouden.

Liefs en tot ziens. Zus.

P.S. Schrijf snel, we hebben al zo'n poos niets van je gehoord.

Uit. Edward Kienholz, The Beanery, 1965. In: Serie Op het tweede gezicht SMA

De Beanery

In een vrij donkere zaal zien we een verlichte deuropening met een luifel erboven en een bord The Original Beanery. Uit de ruimte erachter klinkt muziek en geroezemoes van stemmen. Binnen hangen wat mensen aan een bar, een meisje met lang blond haar in een gestreept truitje en een man. Mensen? Ze hebben wel gewone kleren aan, maar op de plaats van hun gezicht zit een klok. We staan nu zelf in het café tussen de figuren op de barkrukken. Links hangt een telefoon die buiten bedrijf is (out of order), ernaast staat een jukebox. Op de bar de gebruikelijke uitstalling van flessen, glazen en de tap. Een van de barkeepers zit de krant te lezen. Opvallend is dat hij wel een gewoon hoofd heeft. Een dame in een wat aftandse bontstola klampt hem aan. Ze heeft een extra fraaie klok als gezicht en haar hondje zit naast haar. Helemaal achterin, voorbij de deuren naar de toiletten zitten een paar mensen aan een klein tafeltje te eten. Een serveerster brengt hun juist een bestelling. Aan de tafel er tegenover ligt een man op zijn armen te slapen.
De bar is overvol en nogal benauwd, bovendien hangt er een wat vreemde lucht. Alles is bedekt met een laagje vernis en stof. Het geheel is daardoor wat groezelig en bruin van kleur. Wanneer we weer buiten' staan, zien we dat de bar, die met grijze aluminium verf beschilderd is, op een soort container lijkt.