Bernini's fonteinen in Rome

Bernini's fonteinen in Rome

Vasari kreeg vele navolgers die zijn reeks Vite hebben voortgezet. Een van die navolgers is Filippo Baldinucci, van wiens Vite slechts gedeelten in druk zijn verschenen. Hij beschreef gloedvol hoe Bernini de moeilijkste technische problemen aanpakte, de intriges die nodig waren om opdrachten in de wacht te slepen onder de verschillende pausen en de fantasie waarmee Bernini zijn fonteinen, in wezen een technische voorziening voor de bevolking, vorm gaf.

Ik moet hier de fontein vermelden die Bernini op de Piazza di Spagna maakte op voorstel van Paus Urbanus, omdat hij hierin weer zijn sprankelende genie demonstreerde. Omdat er niet voldoende waterdruk was voor een fontein op het plein, een monument dat de indruk moest geven van rijkdom of pracht, was het geen gering probleem voor welke kunstenaar dan ook, hoe handig hij ook mag zijn. Bernini maakte daarom een mooi groot bekken dat met het water van de fontein gevuld moest worden. In het midden van het bekken plaatste hij een mooi en gracieus schip dat op de golven van de zee leek te drijven en waaruit door verschillende openingen, in de vorm van kanonslopen, overvloedig water stroomde. (...) Bernini was altijd de mening toegedaan dat een goede architect bij het ontwerpen een echte betekenis aan een fontein moet geven of tenminste de illusie van iets nobels dat aan de werkelijkheid of de fantasie ontleend is. Zelfs tijdens het leven van paus Urbanus werd dit principe door Bernini in praktijk gebracht zoals te zien is aan de mooie fontein van de Piazza Barberini die naar zijn ontwerp en door zijn hand werd uitgevoerd, waar vier dolfijnen een bekken dragen met daarop een mooie Triton 1) die op een schelp blaast waar water uit omhoog spuit. (...)

1) lagere zeegod, van onderen vis, dienaar van de zeegod Neptunus

Uit: Filippo Baldinucci, Vita di Giovanni Lorenzo Bernini, Rome, 1682

Bernini, Vierstromenfontein, 1648-54

De slechte invloed die de rivalen van Bernini hadden op Innocentius X was zo groot dat deze, toen hij het plan opvatte om ter versiering van een prachtige fontein op de Piazza Navona de grote obelisk op te richten die keizer Caracalla naar Rome had gebracht en die lange tijd in Capo di Bove onder de grond had gelegen, ontwerpen liet maken door alle vooraanstaande architecten van Rome behalve Bernini. Maar hoe welsprekend pleit de echte bekwaamheid voor degene die deze bezit en hoe effectief spreekt ze voor zichzelf! Prins Niccolò Lodovisio, wiens vrouw een nicht was van de paus en die zelf een invloedrijke vriend was van Bernini, haalde hem over om een model te maken. Bernini ontwierp een voorstelling van de vier belangrijke rivieren van de wereld, de Nijl voor Afrika, de Donau voor Europa, de Ganges voor Azië en de Rio della Plata voor Amerika met een grote hoop rotsblokken die de enorme obelisk droeg. Bernini maakte het model en de Prins zorgde dat het naar het Casa Pamfili op de Piazza Navona gebracht werd en daar in het geheim opgesteld werd in een kamer waar de paus doorheen zou komen als hij daar ging dineren.

Bernini, Vierstromenfontein, 1648-54

Op die bewuste dag (...) verscheen de paus en na de maaltijd liep hij met kardinaal Pamfili en Donna Olimpia, zijn schoonzuster, door de kamer en bij het zien van zo'n nobele creatie en het model voor zo'n groot monument, hield hij, bijna in extase, stil. Omdat hij een scherp oordeel en zeer verheven ideeën had, barstte hij nadat hij het langer dan een half uur bewonderd en geprezen had, in tegenwoordigheid van de volledige privéraad los in de volgende bewoordingen: 'Dit is een truc van Prins Lodovisio. Het zal toch nodig zijn om Bernini in te schakelen in weerwil van hen die dat niet willen, want wie Bernini's ontwerpen niet wil gebruiken moet zorgen dat hij ze niet te zien krijgt.' Hij liet onmiddellijk Bernini halen. Met duizend betuigingen van achting en genegenheid verklaarde hij op een vorstelijke manier, waarbij hij zich bijna excuseerde, de redenen en oorzaken waarom Bernini nog niet ingeschakeld was. Hij gaf Bernini de opdracht om de fontein overeenkomstig het model uit te voeren.

Uit: Howard Hibbard, Bernini, 1965

Rome is rijk aan fonteinen maar vóór Bernini hadden ze in wezen architectonisch-geometrische vormen die vaak op elkaar gestapeld waren. De Triton is een typisch Romeinse fontein die tot leven is gekomen. De neiging van de beeldhouwer om de menselijke figuur te gebruiken, heeft het gewone omgetoverd in pure poëzie. Vier dolfijnen springen op uit het bekken, een grote schelp opent zich en hieruit rijst de zeegod op. De essentie van de fontein werd nooit zo briljant gekarakteriseerd. De Triton is een hoogtepunt van water in beweging, een mythe die tot leven gekomen is. Ovidius zegt in de Metamorfosen:
(...) Koning Neptunus laat zijn drietand zakken en strijkt het water glad en roept om Triton, die zeekleurig en de schouders overdekt met purperslakken boven het diep uitrijst. Hij vraagt hem luid te blazen op zijn holle zeeschelp en aan al wat stroomt en vloeit signalen van terugtocht uit te zenden. Triton grijpt dus naar zijn horen, waarvan de holle draaiingen tot wijde mond spiralen en die, wanneer hij ver op zee zijn meesters adem voelt, elk land en elke kust van oost tot west zijn klank doet horen.
(vert. M.d'Hane-Scheltema)

Bernini, Tritonfontein, 1640

In zijn voorbereidende schetsen besteedde Bernini zorgvuldig aandacht aan het water en het is uiteindelijk de waterstraal die hoog opspringt en neervalt op de zeegod, klaterend in de schelp spat en tot slot in het bekken eronder drupt, die het beeld tot een van de meest sublieme scheppingen uit de kunst maakt. Er zijn meer opmerkelijke fonteinen in Rome maar voor iedereen die op de Piazza Barberini heeft gestaan en de viriele zeegod die de glinsterende straal hoog uit zijn gedraaide hoorn blaast, heeft gadegeslagen, zal Bernini's Triton altijd dé fontein blijven. De reputatie van Bernini was zo groot dat hij prachtige particuliere opdrachten bleef krijgen ondanks het feit dat hij bij de paus uit de gratie was. Zelfs Innocentius kwam geleidelijk tot het inzicht dat Bernini 'geboren was om met machtige vorsten om te gaan'. Het is de moeite waard om te horen hoe Bernini zijn verloren prestige weer terug won. De Pamfili's bouwden een groot palazzo aan de Piazza Navona, het beroemde langwerpige plein, stadion van Domitianus, dat in de oudheid gebruikt werd voor wedrennen. Dit plein deed dienst voor menig Renaissance en barok spektakel waarbij het nogal eens onder water werd gezet.

Het nieuwe Pamfili paleis werd, heel typerend, gebouwd door een conservatieve architect van een oudere generatie en voltooid door Borromini. Het gebouw staat naast de nieuwe kerk die gewijd is aan het martelaarschap van de H. Agnes: de Sant' Agnese in Piazza Navona, die ook gedeeltelijk door Borromini ontworpen was. Zo werd het plein dus een soort etalage voor de familie Pamfili. In het midden moest een enorme fontein opgericht worden en de paus wilde als centraal element een Egyptische obelisk die tot dan in stukken had gelegen in het Circus van Maxentius aan de Via Appia. (...)

Bernini zag een groot rotsachtig eiland voor zich, een soort Ultima Thule 1) waar de vier rivieren van de wereld ontsprongen. Elke rivier wordt door een beeld gepersonifieerd en het geheel wordt bekroond door de obelisk met een Pamfili duif op de top, een passend symbool voor de triomferende kerk die zich over de vier continenten uitbreidt. De constructie en het beeldhouwen, waar veel handen bij betrokken waren, besloeg de jaren tussen 1648 en 1651. De fontein is gemaakt van travertijn, de belangrijkste steensoort in Rome. Hoewel het niet geschikt is voor de fijnste sculpturale effecten, kan het veel sneller bewerkt worden dan marmer. Bernini is volgens de traditie verantwoordelijk voor de rots, de palm, de leeuw en het paard die allemaal ter plekke uitgehakt zijn.

1) bijna onzichtbaar buitengebied

Bernini, Vierstromenfontein, 7648-54

De marmeren figuren van de vier rivieren werden naar tekeningen van Bernini in 1650-51 uitgevoerd door zijn assistenten: de Donau met de armen omhoog, de Nijl met bedekt hoofd omdat, volgens Baldinucci, de oorsprong ervan lang verborgen was, de Rio della Plata als neger met munten die de rijkdommen van de Amerika's symboliseren en de Ganges met roeispaan. De paus wilde de fontein bekijken voor de onthulling midden 1651. Bernini excuseerde zich dat de watertoevoer nog niet klaar was. De paus gaf zijn zegen en wilde juist weggaan toen met veel geraas het water aan alle kanten begon te stromen. Innocentius verklaarde dat deze verrassing zijn leven met tien jaar verlengde en hoewel hij minder dan vijf jaar leefde is zijn vreugde wel voorstelbaar. De esthetische problemen van deze plek waren even groot als de technische. De indrukwekkende gevel van Sant'Agnese waar een koepel en torens op zouden komen, lag naast de fontein, maar niet op dezelfde as. De fontein moet het midden van het plein benadrukken en ook een bevredigende band met de grote kerk hebben. Bernini's ontwerp had veel overeenkomst met de tijdelijke decoraties voor festivals en triomftochten die toen zo in de mode waren.

Deze vluchtige vertoningen van buitensporige praal waren de glorie van het tijdperk en de fontein van de Vier Rivieren is een van de belangrijkste overblijfselen van dit feestelijk leven. Meer dan enig ander werk van Bernini ziet het eruit als een reusachtige bouwsel van papier-maché, een weelderig zetstuk voor het toneel. Bernini kreeg het idee voor een landelijke fontein misschien van de nymfengrotten, die op het platteland zo populair waren, door hem om te vormen tot een vrijstaand stadsmonument dat oprijst uit een ovale vijver. Hij combineerde dit met de tot de verbeelding sprekende voorstellingen van de Vier Rivieren en bekroonde het geheel met een obelisk, een indrukwekkend samengaan van ideeën of metaforen, dat miraculeus wordt door de uitgeholde rots die ons een blik gunt op de ruimte onder de obelisk die in de lucht lijkt te zweven. De heidense obelisk, die oorspronkelijk in een tempel stond die gewijd was aan Isis, rijst op in eerbetoon aan de Pamfilikerk die zelf de plaats beheerst waar vroeger heidense feesten plaatsvonden.

Er is wel gesuggereerd dat de vier rivieren op een ander niveau geïnterpreteerd kunnen worden als de rivieren van het aards paradijs. Het weer tot leven gekomen Rome domineert opnieuw de aarde, niet door de wapens maar door het geloof. En zo symboliseert de fontein de triomf van de paus en de regerende pauselijke familie. Toch is de fontein als toneelbeeld een hoogtepunt. Hij slaagt er altijd in om de aandacht te trekken van de bezoekers die het plein betreden. De fontein beheerst schitterend de ruimte die het geluid weerkaatst. Hij laat beneden de watervallen stromen en daarboven rijst hij triomfantelijk op, het meest spectaculaire werk van Bernini. Ondanks al zijn pracht kunnen we ook meevoelen met Bernini die, als hij er later langs reed, de gordijnen van zijn rijtuig sloot en zei: 'Wat schaam ik me dat het zo slecht geworden is'. Er zijn aspecten aan de fontein die meer bij het circus horen dan bij serieuze kunst.

Bernini's fonteinen in Rome Vasari kreeg vele navolgers die zijn reeks Vite hebben voortgezet. Een van die navolgers is Filippo Baldinucci, van wiens Vite slechts gedeelten in druk zijn verschenen. Hij beschreef gloedvol hoe Bernini de moeilijkste technische problemen aanpakte, de intriges die nodig waren om opdrachten in de wacht te slepen onder de verschillende pausen en de fantasie waarmee Bernini zijn fonteinen, in wezen een technische voorziening voor de bevolking, vorm gaf. Ik moet hier de fontein vermelden die Bernini op de Piazza di Spagna maakte op voorstel van Paus Urbanus, omdat hij hierin weer zijn sprankelende genie demonstreerde. Omdat er niet voldoende waterdruk was voor een fontein op het plein, een monument dat de indruk moest geven van rijkdom of pracht, was het geen gering probleem voor welke kunstenaar dan ook, hoe handig hij ook mag zijn. Bernini maakte daarom een mooi groot bekken dat met het water van de fontein gevuld moest worden. In het midden van het bekken plaatste hij een mooi en gracieus schip dat op de golven van de zee leek te drijven en waaruit door verschillende openingen, in de vorm van kanonslopen, overvloedig water stroomde. (...) Bernini was altijd de mening toegedaan dat een goede architect bij het ontwerpen een echte betekenis aan een fontein moet geven of tenminste de illusie van iets nobels dat aan de werkelijkheid of de fantasie ontleend is. Zelfs tijdens het leven van paus Urbanus werd dit principe door Bernini in praktijk gebracht zoals te zien is aan de mooie fontein van de Piazza Barberini die naar zijn ontwerp en door zijn hand werd uitgevoerd, waar vier dolfijnen een bekken dragen met daarop een mooie Triton 1) die op een schelp blaast waar water uit omhoog spuit. (...) 1) lagere zeegod, van onderen vis, dienaar van de zeegod Neptunus		*Uit: Filippo Baldinucci, Vita di Giovanni Lorenzo Bernini, Rome, 1682*
Bernini, Vierstromenfontein, 1648-54
De slechte invloed die de rivalen van Bernini hadden op Innocentius X was zo groot dat deze, toen hij het plan opvatte om ter versiering van een prachtige fontein op de Piazza Navona de grote obelisk op te richten die keizer Caracalla naar Rome had gebracht en die lange tijd in Capo di Bove onder de grond had gelegen, ontwerpen liet maken door alle vooraanstaande architecten van Rome behalve Bernini. Maar hoe welsprekend pleit de echte bekwaamheid voor degene die deze bezit en hoe effectief spreekt ze voor zichzelf! Prins Niccolò Lodovisio, wiens vrouw een nicht was van de paus en die zelf een invloedrijke vriend was van Bernini, haalde hem over om een model te maken. Bernini ontwierp een voorstelling van de vier belangrijke rivieren van de wereld, de Nijl voor Afrika, de Donau voor Europa, de Ganges voor Azië en de Rio della Plata voor Amerika met een grote hoop rotsblokken die de enorme obelisk droeg. Bernini maakte het model en de Prins zorgde dat het naar het Casa Pamfili op de Piazza Navona gebracht werd en daar in het geheim opgesteld werd in een kamer waar de paus doorheen zou komen als hij daar ging dineren.
Bernini, Vierstromenfontein, 1648-54
Op die bewuste dag (...) verscheen de paus en na de maaltijd liep hij met kardinaal Pamfili en Donna Olimpia, zijn schoonzuster, door de kamer en bij het zien van zo'n nobele creatie en het model voor zo'n groot monument, hield hij, bijna in extase, stil. Omdat hij een scherp oordeel en zeer verheven ideeën had, barstte hij nadat hij het langer dan een half uur bewonderd en geprezen had, in tegenwoordigheid van de volledige privéraad los in de volgende bewoordingen: 'Dit is een truc van Prins Lodovisio. Het zal toch nodig zijn om Bernini in te schakelen in weerwil van hen die dat niet willen, want wie Bernini's ontwerpen niet wil gebruiken moet zorgen dat hij ze niet te zien krijgt.' Hij liet onmiddellijk Bernini halen. Met duizend betuigingen van achting en genegenheid verklaarde hij op een vorstelijke manier, waarbij hij zich bijna excuseerde, de redenen en oorzaken waarom Bernini nog niet ingeschakeld was. Hij gaf Bernini de opdracht om de fontein overeenkomstig het model uit te voeren.
Uit: Howard Hibbard, Bernini, 1965	Rome is rijk aan fonteinen maar vóór Bernini hadden ze in wezen architectonisch-geometrische vormen die vaak op elkaar gestapeld waren. De Triton is een typisch Romeinse fontein die tot leven is gekomen. De neiging van de beeldhouwer om de menselijke figuur te gebruiken, heeft het gewone omgetoverd in pure poëzie. Vier dolfijnen springen op uit het bekken, een grote schelp opent zich en hieruit rijst de zeegod op. De essentie van de fontein werd nooit zo briljant gekarakteriseerd. De Triton is een hoogtepunt van water in beweging, een mythe die tot leven gekomen is. Ovidius zegt in de Metamorfosen: (...) Koning Neptunus laat zijn drietand zakken en strijkt het water glad en roept om Triton, die zeekleurig en de schouders overdekt met purperslakken boven het diep uitrijst. Hij vraagt hem luid te blazen op zijn holle zeeschelp en aan al wat stroomt en vloeit signalen van terugtocht uit te zenden. Triton grijpt dus naar zijn horen, waarvan de holle draaiingen tot wijde mond spiralen en die, wanneer hij ver op zee zijn meesters adem voelt, elk land en elke kust van oost tot west zijn klank doet horen. (vert. M.d'Hane-Scheltema)
		Bernini, Tritonfontein, 1640
	In zijn voorbereidende schetsen besteedde Bernini zorgvuldig aandacht aan het water en het is uiteindelijk de waterstraal die hoog opspringt en neervalt op de zeegod, klaterend in de schelp spat en tot slot in het bekken eronder drupt, die het beeld tot een van de meest sublieme scheppingen uit de kunst maakt. Er zijn meer opmerkelijke fonteinen in Rome maar voor iedereen die op de Piazza Barberini heeft gestaan en de viriele zeegod die de glinsterende straal hoog uit zijn gedraaide hoorn blaast, heeft gadegeslagen, zal Bernini's Triton altijd dé fontein blijven. De reputatie van Bernini was zo groot dat hij prachtige particuliere opdrachten bleef krijgen ondanks het feit dat hij bij de paus uit de gratie was. Zelfs Innocentius kwam geleidelijk tot het inzicht dat Bernini 'geboren was om met machtige vorsten om te gaan'. Het is de moeite waard om te horen hoe Bernini zijn verloren prestige weer terug won. De Pamfili's bouwden een groot palazzo aan de Piazza Navona, het beroemde langwerpige plein, stadion van Domitianus, dat in de oudheid gebruikt werd voor wedrennen. Dit plein deed dienst voor menig Renaissance en barok spektakel waarbij het nogal eens onder water werd gezet.
Het nieuwe Pamfili paleis werd, heel typerend, gebouwd door een conservatieve architect van een oudere generatie en voltooid door Borromini. Het gebouw staat naast de nieuwe kerk die gewijd is aan het martelaarschap van de H. Agnes: de Sant' Agnese in Piazza Navona, die ook gedeeltelijk door Borromini ontworpen was. Zo werd het plein dus een soort etalage voor de familie Pamfili. In het midden moest een enorme fontein opgericht worden en de paus wilde als centraal element een Egyptische obelisk die tot dan in stukken had gelegen in het Circus van Maxentius aan de Via Appia. (...) Bernini zag een groot rotsachtig eiland voor zich, een soort Ultima Thule 1) waar de vier rivieren van de wereld ontsprongen. Elke rivier wordt door een beeld gepersonifieerd en het geheel wordt bekroond door de obelisk met een Pamfili duif op de top, een passend symbool voor de triomferende kerk die zich over de vier continenten uitbreidt. De constructie en het beeldhouwen, waar veel handen bij betrokken waren, besloeg de jaren tussen 1648 en 1651. De fontein is gemaakt van travertijn, de belangrijkste steensoort in Rome. Hoewel het niet geschikt is voor de fijnste sculpturale effecten, kan het veel sneller bewerkt worden dan marmer. Bernini is volgens de traditie verantwoordelijk voor de rots, de palm, de leeuw en het paard die allemaal ter plekke uitgehakt zijn. 1) bijna onzichtbaar buitengebied
Bernini, Vierstromenfontein, 7648-54
De marmeren figuren van de vier rivieren werden naar tekeningen van Bernini in 1650-51 uitgevoerd door zijn assistenten: de Donau met de armen omhoog, de Nijl met bedekt hoofd omdat, volgens Baldinucci, de oorsprong ervan lang verborgen was, de Rio della Plata als neger met munten die de rijkdommen van de Amerika's symboliseren en de Ganges met roeispaan. De paus wilde de fontein bekijken voor de onthulling midden 1651. Bernini excuseerde zich dat de watertoevoer nog niet klaar was. De paus gaf zijn zegen en wilde juist weggaan toen met veel geraas het water aan alle kanten begon te stromen. Innocentius verklaarde dat deze verrassing zijn leven met tien jaar verlengde en hoewel hij minder dan vijf jaar leefde is zijn vreugde wel voorstelbaar. De esthetische problemen van deze plek waren even groot als de technische. De indrukwekkende gevel van Sant'Agnese waar een koepel en torens op zouden komen, lag naast de fontein, maar niet op dezelfde as. De fontein moet het midden van het plein benadrukken en ook een bevredigende band met de grote kerk hebben. Bernini's ontwerp had veel overeenkomst met de tijdelijke decoraties voor festivals en triomftochten die toen zo in de mode waren.
	Deze vluchtige vertoningen van buitensporige praal waren de glorie van het tijdperk en de fontein van de Vier Rivieren is een van de belangrijkste overblijfselen van dit feestelijk leven. Meer dan enig ander werk van Bernini ziet het eruit als een reusachtige bouwsel van papier-maché, een weelderig zetstuk voor het toneel. Bernini kreeg het idee voor een landelijke fontein misschien van de nymfengrotten, die op het platteland zo populair waren, door hem om te vormen tot een vrijstaand stadsmonument dat oprijst uit een ovale vijver. Hij combineerde dit met de tot de verbeelding sprekende voorstellingen van de Vier Rivieren en bekroonde het geheel met een obelisk, een indrukwekkend samengaan van ideeën of metaforen, dat miraculeus wordt door de uitgeholde rots die ons een blik gunt op de ruimte onder de obelisk die in de lucht lijkt te zweven. De heidense obelisk, die oorspronkelijk in een tempel stond die gewijd was aan Isis, rijst op in eerbetoon aan de Pamfilikerk die zelf de plaats beheerst waar vroeger heidense feesten plaatsvonden.
Er is wel gesuggereerd dat de vier rivieren op een ander niveau geïnterpreteerd kunnen worden als de rivieren van het aards paradijs. Het weer tot leven gekomen Rome domineert opnieuw de aarde, niet door de wapens maar door het geloof. En zo symboliseert de fontein de triomf van de paus en de regerende pauselijke familie. Toch is de fontein als toneelbeeld een hoogtepunt. Hij slaagt er altijd in om de aandacht te trekken van de bezoekers die het plein betreden. De fontein beheerst schitterend de ruimte die het geluid weerkaatst. Hij laat beneden de watervallen stromen en daarboven rijst hij triomfantelijk op, het meest spectaculaire werk van Bernini. Ondanks al zijn pracht kunnen we ook meevoelen met Bernini die, als hij er later langs reed, de gordijnen van zijn rijtuig sloot en zei: 'Wat schaam ik me dat het zo slecht geworden is'. Er zijn aspecten aan de fontein die meer bij het circus horen dan bij serieuze kunst.